5 Afweermechanismen In Je Relatie En Hoe Je Deze Herkent

Er zijn 5 afweermechanismen in je relatie, zonder dat je je daar bewust van bent. Onderstaande afbeelding laat de opbouw van onze afweer zien: hoe achtereenvolgens Angst, Primaire afweer, Valse Hoop, Valse Macht en tenslotte Ontkenning van Behoeften zich samen ontwikkelen tot een stevige muur die de oude pijn weghoudt uit ons bewustzijn.

De muur van afweer

Het besef niet te krijgen van de ouders wat het nodig heeft, is voor een kind niet te verwerken. Een strategie om hiermee om te gaan is dat het bewustzijn zich opsplitst in twee delen: een deel waarin de levensbedreigende waarheid dat we niet krijgen wat we nodig hebben en de pijn daarover ligt opgeslagen en een deel waarin het lijkt alsof er niets ergs aan de hand is. Er wordt een muur van afweer om het pijnlijke deel heen gebouwd.

Als kind was deze splitsing en de afweer functioneel, maar als we eenmaal volwassen zijn, worden ze destructief. Het deel van het bewustzijn waarin de verdrongen waarheid ligt opgeslagen noemen wij het kind-bewustzijn. Als volwassene kunnen bepaalde ervaringen ons rechtstreeks weer in het kind-bewustzijn en de afweer terecht laten komen. We proberen de pijn weg te houden door ons vast te klampen aan een illusie.

Volgens Ingeborg Bosch bestaat de muur van afweer uit vijf soorten illusies: Angst, Primaire Afweer, Valse Hoop, Valse Macht en Ontkenning van Behoeften. Deze vijf vormen van afweer wisselen elkaar af, om oude pijn maar niet te hoeven voelen. De vijf soorten afweer zijn verdeeld over drie lagen binnen de muur van ontkenning. Angst ligt op het grensgebied tussen de muur van ontkenning en de oude pijn. In de eerste laag van afweer bevindt zich de Primaire Afweer (‘er is iets mis met me’). Valse Hoop en Valse Macht vormen de tweede laag die een buffer zijn tegen de Primaire Afweer. Boven op die tweede afweerlaag ligt nog een derde en bovenste laag: de Ontkenning van Behoeften.

Valse Hoop: ik krijg wat ik nodig heb, als ik maar…

Valse Hoop– de illusie van de Valse Hoop houdt in dat we wel degelijk kunnen krijgen wat we nodig hebben als we maar beter ons best doen. Maar het gat dat vroeger geslagen is, is niet op deze manier te dichten. De oude kind-behoefte van aanraking en liefde is niet meer te vullen, en als volwassene heb je dit ook niet meer nodig om te overleven. We kunnen het verleden niet veranderen, maar we kunnen de gevolgen ervan voor ons huidige leven wél helen.

Voorbeelden van Valse Hoop zijn:

• Dezelfde kleren dragen, dezelfde boeken lezen, hetzelfde voedsel eten als je nieuwe vriend zodat hij je aardig zal vinden.
• Eerst in de behoeften van alle andere mensen voorzien voordat je naar je eigen behoeften kijkt.
• Denken dat je veel gelukkier zou zijn met een andere partner.
• Denken dat anderen je wél de moeite waard zullen vinden als je zou afvallen.
• Alles perfect willen doen in de hoop dat dan iedereen tevreden zal zijn.
• Hopen dat je gelukkiger zult worden als je in een groter huis gaat wonen.
• Een nieuwe auto kopen het gevoel hebben dat je dan meer gewaardeerd wordt.
• Niet kunnen ophouden met werken en denken ‘laat ik dit ook nog even afmaken’.
• Proberen een goede, aardige, prettige indruk te maken op anderen om waardering te krijgen.
• Bepaalde emoties of gedachten niet tonen, omdat je denkt dat anderen je niet meer zullen mogen ‘als ze weten hoe je echt bent’.
• Denken dat alles wel in orde komt als je iemand volgt die ‘het allemaal beter weet’.

Valse Hoop kan nooit een blijvend effect sorteren. Omdat de echte onvervulde behoefte die aan de Valse Hoop ten grondslag ligt stamt uit de kindertijd. Valse Hoop zal je uiteindelijk altijd met een onbevredigd gevoel achterlaten. En dat is het moment waar een andere afweer geactiveerd zal worden.

Ontkenning van Behoeften: ik heb geen probleem

Ontkenning van Behoeften– de illusie van deze afweer is dat het helemaal niet erg is dat we niet krijgen wat we nodig hebben omdat we niets nodig hebben. ‘Ik heb geen behoeften.’ Het kenmerk hiervan is het ontbreken van sterke gevoelens en het vermijden van alles wat tot die sterke gevoelens zou kunnen leiden. Een kind ontwikkelt deze afweer als laatste, wanneer Valse Hoop tot niets leidt en Valse Macht niet getolereerd wordt. Dan is er altijd nog de uitweg van het niet-voelen. ‘Ik vind het niet erg hoor, om alles alleen te doen.’ ‘Het maakt mij niet zoveel uit hoor.’ Er is een direct verband tussen verslavingen en Ontkenning van Behoeften.

Voorbeelden van Ontkenning van Behoeften zijn:

• Het kan me niet zoveel schelen waar we op reis naartoe gaan, mijn man beslist dat altijd.
• Ik heb mijn ouders al een halfjaar niet gesproken, maar dat geeft niet; ze begrijpen het wel.
• Het kan me niet schelen als iemand me onaardig behandelt.
• Ik zal die kapotte lamp morgen wel vervangen.
• Ik betaal die factuur volgende week wel.
• Veel tv-kijken, het ene boek na het andere lezen, urenlang op internet surfen of videospelletjes spelen of welke andere activiteit dan ook die je afsluit voor wat er in je omgeving gebeurt.
• Veel snoepen en te veel eten, regelmatig alcohol drinken of drugs gebruiken, roken, gokken en alle andere bezigheden die je emoties verdoven.

Mensen die denken dat ze geen problemen hebben (Ontkenning van Behoeften) zien soms wel in dat het in hun leven aan vitale energie ontbreekt. Deze echte “Begeisterung’ missen. Ze kunnen ook eenzaam zijn doordat het moeilijk voor ze is ervaringen of gevoelens met anderen delen.

Valse Macht: met mij is niets aan de hand, jij deugt niet

Valse Macht– de illusie van Valse Macht gaat er vanuit dat we wel degelijk kunnen krijgen wat we nodig hebben, als de ander maar verandert. Het kenmerk van Valse Macht is een veroordelende superieure houding tegenover anderen, die zich uit in irritatie, woede of zelfs razernij. Ook jaloezie getuigt van Valse Macht. Bij Valse Macht komen soms borderline stoornissen, narcisme of manische episoden voor. Deze mensen vervreemden van anderen al snel van zich door ze te zeggen dat ze zijn visie op de werkelijkheid moeten onderschrijven: dat hij anders niets meer met ze te maken wil hebben.

Ook al geeft Valse Macht ons tijdelijk een goed gevoel, we kunnen de pijn van het kind dat we ooit waren nooit helen door ons nu te gedragen alsof we macht over anderen hebben, of alsof we geen behoeften hebben. Het is geen echte macht, het is de illusie van macht, Valse Macht, die alleen tijdelijk verlichting van de oude pijn geeft. De pijn zal steeds terugkomen wanneer we op Symbolische mensen of situaties (triggers) stuiten, iets wat onvermijdelijk is en wat de Valse Macht steeds weer zal activeren. Het gevolg hiervan is verstrikt raken in relaties met anderen waarin het aan intimiteit ontbreekt of die erg conflictueus zijn.

Voorbeelden van Valse Macht zijn:

• Tegen je kinderen schreeuwen dat ze naar bed moeten.
• Tegen je vrouw zeggen dat jij het beter weet en dat ze haar mond moet houden, in plaats van proberen haar standpunt te begrijpen.
• Je hond slaan.
• Geïrriteerd reageren als je je sleutels kwijt bent.
• Je collega negeren, die iets gezegd heeft waar je kwaad over bent.
• Roddelen en negatief over anderen praten.
• Oordelen over ideeën, levensstijl, smaak, gewoonten of idealen van anderen.
• Anderen niet vertrouwen en denken ‘dat ze niets goeds in de zin hebben’.
• Je superieur voelen aan anderen.

Valse macht heeft een bedwelmend effect doordat het ons de illusie geeft dat we controle hebben over mensen en situaties, die hoop zal onvermijdelijk instorten, de macht brokkelt af en de ongevoeligheid kan door een plotseling sterke angst omslaan in het tegendeel.

Valse Macht: ‘Met mij is niets aan de hand, maar met jou des te meer. Als jij maar zou veranderen, dan zou er geen probleem zijn.’

Achter bovenstaande afweren gaan nog twee andere afweermechanismen schuil, waartoe we onze toevlucht nemen als de hoop instort of de macht afbrokkelt. Deze afweermechanismen geven echter helemaal geen goed gevoel, zelfs niet tijdelijk. De eerste van die twee is de Primaire Afweer.

Primaire Afweer: ik ben slecht, ik ben schuldig, het is allemaal te veel

De Primaire Afweer (PA)- dit is de eerste cognitieve afweer die we als kind ontwikkelen. We denken als kind dat we niet krijgen wat we nodig hebben omdat er iets mis is met óns. Drie clusters van gedachten spelen een rol: ‘Ik deug niet’ (schaamte) , ‘Het is allemaal mijn schuld’ en ‘Ik kan het niet’. Vaak spelen negatieve gedachten een rol als: ‘Ik ben dom’ of ‘Ik ben een sukkel’. De Primaire Afweer laat ons het meest lijden en kan depressies veroorzaken. Het is daarom van belang om terug te gaan naar het laatste moment dat je je nog goed voelde (dat kan jaren geleden zijn) en te proberen te achterhalen welke gebeurtenis de Primaire Afweer in gang heeft gezet.

Het kind ontwikkelt zijn Primaire Afweer zodra het zich bewust wordt van zichzelf. Dit begint op een leeftijd van ongeveer anderhalf tot twee jaar.

Voorbeelden van gedachten van Primaire Afweer zijn:

• Ik kan dit nooit, dit is te veel voor mij.
• Ik ben slecht.
• Ik deug niet, ik zal nooit goed genoeg zijn.
• Ik voel mij schuldig, ik ben altijd degene die de boel verprutst.
• Niemand houdt van mij.
• Ik ben waardeloos.
• Ik ben lelijk.
• Ik ben niet interessant.
• Ik zal altijd alleen blijven.
• Ik schaam me voor wie ik ben.

De Primaire Afweer bestaat uit allerlei overtuigingen, gedachten en ideeën die neerkomen op een negatief zelfbeeld (er is iets mis met mij). Bij sommige mensen zijn deze overtuigingen vooral gericht op schuldgevoel en het idee niet goed genoeg te zijn, wat uiteindelijk zal leiden tot afwijzing (meestal bij mensen die zich vooral met Valse Hoop identificeren). Anderen denken juist dat ze intrinsiek slecht zijn en dat anderen daar vroeg of laat achter zullen komen, en dat ze vervolgens afgewezen zullen worden (meestal zijn dat mensen die zich met Valse Macht identificeren).

Behalve dat Primaire Afweer een effectieve manier is om de mensen in onze omgeving niet te hoeven zien zoals ze werkelijk zijn, geeft het het kind ook een gevoel van controle. Als het kind denkt dat er niet aan zijn behoeften wordt voldaan omdat er iets mis is met hem, betekent dat dat hij de moeilijke situatie waarin hij verkeert mogelijk zou kunnen veranderen. Hij heeft de situatie immers aan zichzelf te wijten. Hier wordt de grens tussen Primaire Afweer en Valse Hoop heel vaag: Primaire Afweer kan nu gemakkelijk Valse Hoop worden. Natuurlijk zal dit falen, maar de Valse Hoop gaf het kind dat we waren in ieder geval wel een levensreddende illusie om mee te leven.

Angst: ik kan nog ontsnappen

Angst– in ons lichaam voelen wij angst als een drang om onszelf te redden. Angst werkt als een illusie op die momenten dat het niet reëel is. Angst impliceert de hoop dat we kunnen vluchten. Het is deze hoop die onterecht is wanneer het gaat om de pijn van de oude waarheid, die is namelijk al veroorzaakt.

De Primaire Afweer en de andere afweermechanismen (Valse Hoop, Valse Macht en Ontkenning van Behoeften) kunnen alleen worden ontwikkeld als het kind tot op zekere hoogte zelfbewustzijn heeft. Bij kinderen jonger dan anderhalf tot twee jaar is dit niet het geval. Een baby die alleen in zijn wieg ligt te huilen kan nog niet denken: ik ben een slechte baby en daarom besteedt er niemand aandacht aan mijn gehuil (Primaire Afweer).

Een baby wordt ‘alleen maar’ bang als niet aan zijn basisbehoeften wordt voldaan. Een baby die huilt produceert stresshormonen en hoe langer het huilende kind alleen wordt gelaten hoe meer stresshormonen het produceert en hoe banger het wordt. Als deze toestand aanhoudt omdat niemand de behoefte van het kind komt vervullen, zal het in een verdoofde toestand raken die je kunt vergelijken met dissociatie: de baby zal niet meer huilen, hoeveel honger, kou, pijn of angst hij ook voelt…

Als volwassenen kunnen we de werking van het afweermechanisme ‘Angst’ herkennen als we bang zijn in situaties die niet gevaarlijk zijn, zoals in onderstaande voorbeelden.

Voorbeelden van Angst zijn:

• Angst om in het openbaar te spreken.
• Bang zijn om naar een feestje te gaan.
• Bang zijn om te zeggen wat je denkt.
• Confrontaties vermijden.
• Angst voor spinnen, muizen en dergelijke.
• Angst om alleen te zijn.
• Angst om je te binden in een relatie.

Het aantal situaties dat Angst kan oproepen terwijl er geen sprake is van echt gevaar is eindeloos. Als je meer wil weten over Angst als afweer verwijs ik je het boek Illusies van Ingeborg Bosch.

Irreële angsten – en de meeste angsten zijn niet reëel, omdat ze ontstaan in situaties waarin geen sprake is van direct fysiek gevaar- fungeren als afweer tegen oude pijn. Zolang er Angst is, hebben we de illusie dat we misschien kunnen ontsnappen aan de dreiging die we voelen, welke dat ook is. Zodra we Angst voelen terwijl er geen sprake is van echt fysiek gevaar, betekent dit dat een bepaald Symbool oude pijn heeft opgeroepen.

Angst maakt dat we zo snel mogelijk de andere kant op rennen, naar onze andere afweermechanismen, zo ver mogelijk weg van onze oude pijn. Net als bij Primaire Afweer is het belangrijk om de Angst zelf niet te voelen en (ten onrechte) te denken dat dit de oude pijn is die gevoeld moet worden. Angst beschermt ons tegen oude pijn, maar is niet de oude pijn zelf.

Er zijn dus verschillende manieren waarop we ons tegen pijn uit onze kindertijd verweren door de oude realiteit te vervangen door een ingebeelde realiteit: Ontkenning van Behoeften, Valse Hoop, Valse Macht, Primaire Afweer, Angst. Ze worden allemaal ontkenning genoemd, omdat hun expliciete functie is om de waarheid te ontkennen: de oude realiteit zoals die echt was.

Een afweermechanisme gebruiken betekent dat je in een illusie gelooft. We geloven in deze illusie omdat het kind dat we ooit waren de pijn van het erkennen van de realiteit niet aankon. Maar als volwassene duwen we door in die illusie te geloven de waarheid steeds verder weg achter die almaar dikker wordende Muur van Ontkenning, en wordt het steeds moeilijker om te helen. Bovendien is de prijs die we betalen voor leven in afweer enorm!